Global factory i postpandemiczne zakłócenia funkcjonowania łańcuchów dostaw

Zachodzące we współczesnym świecie procesy globalizacji zmieniają postrzeganie przekształceń zachodzących przede wszystkim w sferze gospodarczej. Zmiany dotyczą nie tylko wymiaru narodowego i międzynarodowego, ale również relacji, jakie zachodzą pomiędzy globalną a lokalną skalą. W ostatnich latach gospodarki całych krajów lub wręcz regionów wykorzystywały globalne łańcuchy dostaw do stymulowania wzrostu gospodarczego, co sprawia, że nazywane są także globalną fabryką². Sytuacja ta jest typowa dla państw na różnych poziomach rozwoju, stając się istotna dla ich rozwoju na poziomie krajowym i regionalnym, ale wręcz lokalnym, przyczyniając się jednocześnie do fragmentaryzacji procesów produkcyjnych oraz świadczenia usług³. Procesy te są związane z rozwojem lokalnych, regionalnych i globalnych łańcuchów produkcyjnych. Rosnąca fragmentacja globalnej produkcji skutkuje rosnącymi przepływami bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a także rosnącymi przepływami handlowymi. W ostatnich dziesięcioleciach wzrost tych przepływów znacznie przekroczył dynamikę zmian światowego PKB i wartości dodanej. Postępujące włączenie gospodarek i przedsiębiorstw w łańcuchy dostaw oznacza, że mogą one czerpać korzyści z handlu, a także uczestniczyć nie tylko w przepływie czynników produkcji, ale także tych wiedzy i technologii. Pandemia COVID-19 ukazała słabości w globalnych łańcuchach dostaw. Uświadomiła braki i zmusiła do zrewidowania realizowanych procesów, z których wiele uległo załamaniu, a ich powrót do sytuacji sprzed zakłócenia zapewne będzie niemożliwy. Kluczowe w zaistniałej sytuacji jest nie tylko szybkie działanie w celu przetrwania, ale takie zarządzenie zmianą, aby wykorzystać nadarzające się szanse na skrócenie łańcuchów dostaw i zbudowanie na nowo przewagi konkurencyjnej.

Globalizacja gospodarki światowej i rola globalnych łańcuchów dostaw w przepływach gospodarczych

Globalizacja rozwijała się w XIX i XX wieku i wiąże się z rozwojem technicznym, informacyjnym, rozwojem Internetu i komputeryzacji, chociaż historycy dopatrują się początków globalizacji nawet w czasach imperium rzymskiego, ekspansji religijnych chrześcijaństwa i buddyzmu czy erze odkryć geograficznych⁴. W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku termin globalizacja pojawił się jako określenie przeobrażeń zachodzących w światowej gospodarce, złagodzenia międzynarodowych barier gospodarczych, rewolucji informatycznej i umiędzynarodowienia kapitału oraz wzrostu znaczenia międzynarodowych korporacji. Niezależnie od tego, gdzie usytuowany jest dany region geograficzny i w jakim stopniu jest rozwinięty gospodarczo, w warunkach globalizacji będą się na jego terenie rozwijały zjawiska analogiczne do innych części świata. Będą przyjeżdżali i wyjeżdżali ludzie powodowani chęcią poznania nowych lokalizacji i kultur, poprawy sytuacji ekonomicznej lub koniecznością ucieczki. Poniżej przedstawiono wybrane definicje globalizacji.

Definicje przedstawione w tabeli 1 pozwalają zidentyfikować podstawowe cechy globalizacji, do których należy zaliczyć m.in.:

• integrowanie – scalanie gospodarek narodowych na różnych poziomach przez łączenie funkcjonowania rozproszonych podmiotów, w ramach powiązań handlowych, inwestycyjnych, produkcyjnych,
• dynamizm – prędkość rozprzestrzeniania się na kolejne regiony, ale także szybkość przepływów w obrębie zjawiska i szybkość zmian, dynamizm globalizacji uniemożliwia zatrzymanie postępujących zmian,
• wielowymiarowość – procesy równocześnie zachodzące w wielu aspektach życia jednocześnie, np. kulturze, polityce czy gospodarce,
• wszechobecność – łączy się z wielowymiarowością i jest obecna w każdym aspekcie funkcjonowania człowieka, mając wpływ na jego życie nawet bez jego świadomości,
• współzależności międzynarodowe – koordynowanie międzynarodowych systemów gospodarczych, informacyjnych, porozumień regionalnych i ponadregionalnych, które niekiedy mogą przekształcać się w dominację silniejszego partnera lub dążenia jednej jednostki do osiągnięcia takiej dominacji za pomocą nacisków wynikających z silniejszej pozycji gospodarczej lub posiadania instrumentów zapewniających taką dominację,
• postęp nauki i techniki – globalizacja sprzyja wymianie doświadczeń w zakresie osiągnięć technicznych i naukowych, co przyspiesza rozwój komunikacji, transportu międzynarodowego, tworzenie nowoczesnych produktów i metod wytwarzania,
• kompresja czasu i przestrzeni – zmniejszanie się świata wskutek ogólnej dostępności środków masowego przekazu i dostępności produktów oraz łatwości przemieszczania się ludzi,
• dialektyczny charakter – rozumienie globalizacji jako zjawiska o przeciwstawnych, często wykluczających się procesach, najczęściej podawane przykłady w literaturze to: globalizacja–regionalizacja, globalizacja–fragmentaryzacja, integracja–dezintegracja, wymiar globalny – wymiar lokalny.

Globalizacja jest procesem łączącym w sobie różne aspekty życia i przejawiającym się na wszystkich jego płaszczyznach. Nie jest procesem zachodzącym wyłącznie w sferze ekonomicznej, chociaż jest ona w dzisiejszym świecie dominująca, a na pewno bez jej udziału nie byłoby możliwe przenikanie różnych perspektyw. Można również zaryzykować stwierdzenie, że dotychczasowe postrzeganie gospodarki światowej jako trzypoziomowej konstrukcji w wymiarach makro- mezo- i mikroekonomicznym za sprawą procesów globalizacyjnych uległo zmianie⁵, na której zyskały korporacje transnarodowe, które pełnią obecnie podobną rolę jak kiedyś państwa i poprzez kolejne ekspansje realizują własne strategie i poszukują własnych dróg rozwoju, wpływając jednocześnie na zmianę obrazu gospodarczego i kulturowego poszczególnych regionów. Dominacja i działania międzynarodowych korporacji przyczyniają się często do zmiany pozycji ekonomicznej krajów, w których widzą potencjał czy to w postaci zasobów surowcowych, demograficznych, infrastrukturalnych, czy przyjaznego otoczenia biznesowego. Czasami wybór pada na dany kraj ze względu na jego położenie geograficzne, które w połączeniu z aktualnymi warunkami, np. politycznymi jest korzystniejsze niż inne. Mowa tutaj oczywiście o różnicach: korporacje międzynarodowe zazwyczaj wywodzą się lub mają swoją główną siedzibę w państwach rozwiniętych, ale równocześnie lokują część produkcji w państwach ekonomicznie słabszych. Tym sposobem stają się kreatorami globalnej przestrzeni gospodarczej, a używając nacisków ekonomicznych decydują o tym, które państwa będą udziałowcami tej przestrzeni⁶. Skutki takiego udziału mogą być różne. Z jednej strony korporacje inwestują lokalnie, przeznaczając środki na infrastrukturę, tworząc miejsca pracy i kreując perspektywy rozwoju danej społeczności, z drugiej zaś inwestując tylko do momentu, w którym ta aktywność im się opłaca. Swoboda przepływów finansowych może skutkować gwałtownym wycofaniem się przedsiębiorstwa międzynarodowego z państw i regionów, które nie gwarantują oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji lub ich sytuacja, np. polityczna, diametralnie zmieniła się na niekorzyść. Jest to oczywiście podyktowane mechanizmami rynkowymi i wzrastającą konkurencją między przedsiębiorstwami, która często wymusza na nich podjęcie decyzji, opierając się przede wszystkim na rachunku ekonomicznym. Współczesna globalizacja kieruje się też pewnymi zasadami, które wynikają bezpośrednio z jej podstawowych cech, ale mogą także zaważyć na przyszłym kształcie i kierunkach rozwoju gospodarki światowej, do których należy zaliczyć⁷: