Edukacja i kariera controllerów - perspektywy i możliwości kształcenia

Czym jest controlling i kim jest controller?

W literaturze przedmiotu, pomimo starań dążących w kierunku ustalenia jednoznacznego pojęcia, wciąż istnieje wiele definicji związanych z controllingiem. Z ich mnogości poniżej przytaczam tylko dwie:

1. Controlling to koncepcja zintegrowanego zarządzania przedsiębiorstwem, wspomagająca proces zarządzania, narzędzie sterowania działalnością przedsiębiorstwa w kierunku wyznaczonego celu poprzez koordynację całokształtu procesów planowania, dystrybucji informacji i kontroli¹.
2. Controlling to droga, na którą wchodzi świadomie przedsiębiorstwo, a zadania, jakie on wypełnia, opisane są następującym modelem:
   • dochód (dochodowość),
   • rozwój,
   • ożywienie,
   • gospodarność,
   • aktywność.

Powyższe ujęcie wskazuje na to, iż controlling to sposób Działania, który powinien służyć Rozwojowi przedsiębiorstwa, Ożywiać jego funkcjonowanie w długiej perspektywie czasowej, prowadzić do zwiększania Gospodarności i Aktywności na rynku, na którym funkcjonuje.

Controlling w swej istocie zorientowany jest na przyszłość przedsiębiorstwa, nie zamyka się w dniu dzisiejszym. W swojej działalności koordynuje działania podejmowane przez przedsiębiorstwo, ale też i je nadzoruje. Controlling nie patrzy tylko na wnętrze przedsiębiorstwa, lecz obserwuje otoczenie i wskazuje na doświadczenia innych firm.

Na tle definicji controllingu jawi nam się już postać samego controllera jako osoby będącej wewnętrznym doradcą w przedsiębiorstwie, a sednem jego działalności jest dostarczanie rzetelnej informacji, która pozwala podjąć najlepszą w danym momencie decyzję menedżerską. Controller traktuje przedsiębiorstwo, w którym pracuje, jak swoje własne, czuje się za nie odpowiedzialny, nie jest tylko biernym pracownikiem wykonującym polecenia przełożonych. Controller zwiększa racjonalność podejmowanych decyzji. Jest także swoistym nawigatorem, który cały czas analizuje kurs przyjęty przez przedsiębiorstwo, i gdy tylko pojawi się odchylenie na drodze, którą kroczy, przekazuje informacje do kapitana (zarządu) celem podjęcia decyzji pozwalających wrócić na obraną drogę.

Jakie kompetencje powinien mieć controller?

Osobie controllera stawia się szereg różnych wymagań. Aby zobiektywizować cechy niezbędne w pracy o tym charakterze, posłużę się wytycznymi brytyjskiego instytutu CIMA — The Chartered Institute of Management Accountants (o samym certyfikacie CIMA w dalszej części artykułu)²:

• wiedza z zakresu zarządzania finansowego i rachunkowości zarządczej,
• najwyższej klasy umiejętności komunikacyjne,
• umiejętności konsultacyjne powiązane ze zdolnościami budowania zespołu i pracą zespołową,
• dobrze poznane zagadnienia z zakresu zarządzania ludźmi i przywództwa w celu maksymalizacji zaangażowania i rozwoju zespołu,
• umiejętność zarządzania informacją i wykorzystania narzędzi technologicznych do kompleksowej analizy scenariuszy, identyfikowania różnych opcji biznesowych i rekomendowania rozwiązań,
• umiejętność ciągłego redefiniowania strategii biznesowej w związku z szybko zmieniającą się ekonomią,
• zdolność do zarządzania ryzykiem finansowym i prowadzenia kontroli finansowej,
• dobra znajomość zagadnień sprzedaży,
• atrybuty niezbędne do podnoszenia wartości dla udziałowców przy jednoczesnym utrzymaniu oczekiwań, dotyczących bezpieczeństwa długoterminowego sukcesu biznesowego.

Gdzie pracuje controller i jakie ma obowiązki?

Stanowisko controllera finansowego rzadko spotkamy w małych przedsiębiorstwach czy firmach rodzinnych. Najczęściej tworzone jest w dużych przedsiębiorstwach, np. w firmach sektora telekomunikacyjnego, informatycznego, w firmach produkcyjnych, dużych firmach budowlanych. Controllerzy są także zatrudniani przez firmy audytorskie, np. firmy z tak zwanej wielkiej czwórki (Deloitte, Ernst&Young, MPMG, PricewaterhouseCoopers). Zazwyczaj na stanowisku controllera pracują osoby dojrzałe zawodowo — nie jest to pierwsze zajmowane stanowisko na ścieżce kariery. W strukturze organizacyjnej controllera spotkamy jako podwładnego dyrektora finansowego bądź zarządu.

Praca przyszłego controllera finansowego najczęściej zaczyna się w dziale księgowości, dziale finansowym bądź od razu w dziale controllingu. Początki związane są z zajmowaniem stanowiska asystenta, księgowego, specjalisty do spraw analiz finansowych czy spraw finansowo-księgowych. Kolejnym etapem może być zajmowanie pozycji samodzielnego analityka finansowego, kierownika działu controllingu, zastępcy głównego księgowego, zastępcy dyrektora finansowego. Następny etap to stanowisko dyrektora finansowego, głównego księgowego bądź właśnie controllera finansowego.

Trudno wymienić wszystkie obowiązki, które wypełnia controller finansowy, ponieważ nie jest to zbiór zamknięty. Stanowisko controllera, jak i sam controlling, są dopasowane do potrzeb danego przedsiębiorstwa. Cały system controllingu, aby był efektywny, musi być dostosowany do specyfiki danej firmy, tak więc i zadania przypisane controllerowi będą różne w różnych przedsiębiorstwach. Do tych najczęściej występujących zaliczają się:

• opracowywanie prognoz, budżetów i planów finansowych wraz z kontrolą ich realizacji,
• planowanie płynności finansowej oraz jej bieżące monitorowanie,
• przygotowywanie raportów, zestawień finansowych niezbędnych do podjęcia decyzji,
• opracowanie, wdrożenie systemu informacji zarządczej,
• opracowanie, wdrożenie systemu raportowania,
• planowanie oraz kontrolowanie kosztów inwestycji,
• opracowywanie biznesplanów,
• przygotowywanie sprawozdań finansowych,
• sporządzanie raportów i analiz finansowych na potrzeby organów zarządczych,
• współpraca z instytucjami finansowymi,
• optymalizacja kosztów, zużycia zasobów.

Jakie studia dla przyszłego controllera?

Wymagania stawiane osobie controllera są wysokie, dlatego bardzo ważne jest właściwe wybranie odpowiedniej ścieżki edukacji. Od controllerów, poza kilkuletnim doświadczeniem zawodowym w finansach bądź księgowości, oczekuje się kierunkowego wyższego wykształcenia wspartego studiami podyplomowymi, np. z rachunkowości, zarządzania, controllingu, finansów. Bardzo często podkreśla się także, że posiadanie dodatkowych certyfikatów jest znaczącym atutem. Mowa o certyfikatach wydawanych między innymi przez Ministerstwo Finansów, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce czy ACCA.

Mając na uwadze powyższe wymagania, wydaje się, że najodpowiedniejszymi dla przyszłego controllera będą następujące kierunki studiów wyższych:

• finanse i rachunkowość,
• zarządzanie,
• ekonomia.

Na powyższych kierunkach możemy wybierać z szerokiego portfela specjalności i warto na to zwrócić uwagę podczas przeglądania oferty dostępnej na rynku. To właśnie od wskazanej przez nas specjalności zależy, jakie zagadnienia specjalistyczne będą omawiane w bardziej dogłębny sposób.

W tym miejscu warto nadmienić, że niedługo oferta proponowanych kierunków może ulec znaczącemu przeobrażeniu, wraz ze zmianami, jakie niesie reforma szkolnictwa wyższego. Jednym z elementów jest możliwość samodzielnego tworzenia kierunków przez szkołę wyższą (oczywiście po uzyskaniu zgody Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego). Uczelnia sama ustala zakres tematyczny opracowywanego kierunku studiów i samodzielnie przyporządkowuje go do określonego obszaru lub obszarów kształcenia. Konsekwencją może być np. powstanie kierunku controlling czy zarządzanie i controlling.

Obecnie na ryku szkolnictwa wyższego łącznie kształcenie oferuje około 450 uczelni publicznych i niepublicznych. Gdzie zatem skierować swoje kroki i którą uczelnię wybrać? Nie jest łatwo odpowiedzieć na to pytanie, mając na uwadze sporą różnorodność w ofercie i jakości kształcenia. Pewną wskazówką mogą być rankingi szkół wyższych przeprowadzane przez niezależne jednostki. Jednym z najbardziej znanych jest ranking Perspektyw i Rzeczypospolitej. Niedawno ukazał się „Ranking Szkół Wyższych 2012”, którego wyniki dostępne są na stronie internetowej www.perspektywy.pl. Osoby zainteresowane podjęciem studiów, czy to wyższych, czy podyplomowych, mogą sprawdzić, czy uczelnia, w którą pragną zainwestować swoje pieniądze, oferuje wysoką jakość kształcenia.

Na rynku studiów podyplomowych również spotykamy wiele kierunków. W tym wypadku warto kierować się programem nauczania (powinny być dostępne dla potencjalnych słuchaczy na każdej uczelni) oraz sprawdzić, czy zajęcia prowadzone są przez praktyków. Mamy wtedy gwarancję, że zostanie nam przekazana nie tylko wiedza teoretyczna, zostanie ona także poparta przykładami płynącymi z życia gospodarczego. Studia podyplomowe powinny kłaść nacisk właśnie na tę sferę nauczania — na pracę nad zadaniami typu case study przy dużym zaangażowaniu słuchaczy. Wartością dodaną studiów podyplomowych jest bowiem wymiana doświadczeń zawodowych pomiędzy samymi słuchaczami właśnie podczas dyskusji moderowanej w trakcie zajęć.

Jakie kierunki studiów podyplomowych są oferowane przez szkoły wyższe dla obecnego bądź przyszłego controllera finansowego? Wśród szerokiej gamy produktów controller może znaleźć m.in.:

• controlling dla zaawansowanych,
• analityk finansowy,
• rachunkowość zarządcza i controlling,
• controlling i finanse przedsiębiorstw,
• analiza ekonomiczna i controlling.

Kwalifikacje podnoszące wiedzę — certyfikaty

W informacjach dotyczących profilu controllerów często znajduje się zapis o posiadaniu międzynarodowych kwalifikacji. Legitymowanie się nimi zwiększa szanse na awans zawodowy, a także przekłada się na wysokość otrzymywanego wynagrodzenia. Uznane certyfikaty, na które warto zwrócić uwagę, to: CIMA, ACCA, CFA, CIA, IIA.

CIMA

CIMA — The Chartered Institute of Management Accountants, Instytut Rachunkowości Zarządczej. Ma na celu doskonalenie umiejętności zawodowych finansistów z dziedziny rachunkowości zarządczej. Jego założenia dotyczą także etyki i standardów w zarządzaniu finansami, stawia bowiem na rzetelność, wiedzę i wizję. Certyfikat ten skierowany jest do pracujących profesjonalistów. 99% członków stowarzyszenia CIMA pracuje w firmach produkcyjnych, handlowych, konsultingowych organizacjach nonprofit, a nie w firmach księgowych lub audytorskich³.

Aby zdobyć dyplom CIMA, kandydaci muszą zdać 15 egzaminów z szerokiego zakresu tematycznego: od rachunkowości finansowej i zarządczej, przez podatki, prawo, aż do kwestii związanych z tworzeniem i wdrażaniem strategii przedsiębiorstwa.

Program CIMA przewiduje pięć poziomów:

• Poziom Cerificate,
• Poziom Operational,
• Poziom Management,
• Poziom Strategic,
• Poziom Professional Competence.

ACCA

ACCA — The Association of Chartered Certified Accountants — jest jednym z najbardziej cenionych certyfikatów na świecie w środowisku biznesowym. Kwalifikacja ta jest najbardziej popularna w Europie, gdzie oficjalnie została uznana przez państwa członkowskie Unii Europejskiej. Nacisk położony jest na zarządzanie finansami, na promowanie etyki i właściwych standardów w rachunkowości i finansach. Zajęcia prowadzone są przez wieloletnich praktyków.

Aby zdobyć dyplom ACCA, należy zdać 14 specjalistycznych egzaminów oraz wykazać się odpowiednią praktyką zawodową. Większość egzaminów dotyczy rachunkowości finansowej oraz zarządczej, jednak wiedzę poszerza się także w zakresie podatków, prawa, audytu, analizy biznesowej. Uregulowania w Polsce zakładają, że zdanie 10 egzaminów Krajowej Izby Biegłych Rewidentów (KIBR) zwalnia z modułu podstawowego ACCA (Fundamentals — egzaminy F1–F9).

Program ACCA składa się z czterech modułów:

• Moduł „Knowledge”,
• Moduł „Skills”,
• Moduł „Essentials”,
• Moduł „Options”.

CFA

CFA® — Chartered Financial Analyst® (dyplomowany analityk finansowy) — to międzynarodowy program przeznaczony dla osób zajmujących się dokonywaniem inwestycji i zarządzaniem finansami, analizą finansową, doradztwem inwestycyjnym i finansowym. Jest światowym standardem do oceny kompetencji zawodowych.

Egzamin CFA prowadzony jest przez Instytut CFA i składa się z trzech etapów, a każdy kończy się egzaminem pisemnym. Kandydat ubiegający się o tytuł CFA Charter Holder musi zdać wszystkie trzy egzaminy i mieć ukończoną czteroletnią praktykę zawodową w zakresie procesów inwestycyjnych i procesów podejmowania decyzji⁴.

CIA

CIA — Certified Internal Auditor — jest jedynym uznawanym na całym świecie certyfikatem dla audytorów wewnętrznych. Dyplom CIA jest wydawany przez Instytut Audytorów Wewnętrznych (The Institute of Internal Auditors — IIA). W Polsce IIA jest reprezentowane przez Stowarzyszenie Audytorów Wewnętrznych IIA Polska.

Kandydat ubiegający się o CIA powinien mieć ukończone studia wyższe z dyplomem minimum licencjata, posiadać minimum dwuletni staż pracy w audycie wewnętrznym, wykazać się referencjami zaświadczającymi o postawie zawodowej i moralnej kandydata.

Aby zdobyć kwalifikację CIA, należy zdać cztery egzaminy. W trakcie kursu kandydat do kwalifikacji CIA nabywa szczegółową wiedzę z zakresu aktualnej praktyki audytu wewnętrznego, zarządzania ryzykiem oraz zasad działania kontroli wewnętrznej. Egzamin na CIA można zdawać w języku polskim.

Dróg prowadzących do stanowiska controllera jest wiele, każda jest szyta na miarę osoby, która nią podąża. Nie ma jednej idealnej ścieżki, którą powinien kroczyć controller finansowy — ani zawodowej, ani edukacyjnej. Jednak jedno jest pewne — nie ma jej końca, ponieważ uczymy się całe życie. Nie wolno natomiast zapomnieć o jednym — o celu, dla którego to robimy. Jaki Ty masz cel?